Powstanie kościoła parafialnego w Szczucinie pod wezwaniem św. Marii Magdaleny

 

 

Św. Maria Magdalena jako patronka kościoła i parafii w Szczucinie
Pierwszy kościół drewniany p.w. św. Marii Magdaleny został wybudowany w połowie XIII w. przez rycerstwo osiadłe na lewym brzegu Wisły w Smogorzowie k. Stopnicy. O wyborze św. Marii Magdaleny na Patronkę kościoła i parafii zadecydowało to, że budowa kościoła i powstanie parafii przypadło w okresie intensywnego rozwoju kultu tej Świętej, która chroni przed zarazą i epidemiami. W tych czasach w okolicach Szczucina warunki geograficzne sprzyjały rozwojowi chorób i epidemii, dlatego mieszkańcy wybrali Marię Magdalenę za Patronkę kościoła i parafii, aby chroniła ich przed morowym powietrzem i nieszczęściami.

Pierwotny drewniany kościół parafialny
O powstaniu pierwotnego kościoła drewnianego źródła archiwalne nie podają żadnych szczegółów. Dopiero protokół powizytacyjny kard. Jerzego Radziwiłła z 1596 r. i protokoły powizytacyjne z XVII stulecia szczegółowo opisują jego wygląd zewnętrzny i wewnętrzny. Kościół był konsekrowany, a jego konsekracje obchodzono po uroczystości św. Jadwigi (16. X). Ówczesnym zwyczajem był skierowany na wchód, kryty gontem z dwiema przybudówkami: od północy z kamienną zakrystią i kaplicą św. Anny, która była częściowo murowana i częściowo drewniana. Kaplica św. Anny została dobudowana przez rodzinę Sradomskich przed 1615 r. za pozwoleniem biskupa Piotra Tylickiego. Jej podziemia były przystosowane na krypty grobowe dla kolatorów kościoła.
Z kolei druga krypta grobowa, znajdująca się pod wielkim ołtarzem, była miejscem pochówku zmarłych proboszczów. Wnętrze kościoła było pokryte polichromią a posadzka była wykonana z białego kamienia. Przy zachodniej ścianie kościoła nad głównym wejściem był chór muzyczny z organami wsparty na czterech filarach drewnianych. Początkowo kościół był wyposażony w trzy ołtarze, ambonę, kamienną chrzcielnicei belkę tęczową z wizerunkiem Ukrzyżowanego Chrystusa. Z biegiem lat dzięki fundacjom liczba ołtarzy wzrosła do pięciu. Wszystkie te ołtarze były konsekrowane przez biskupa Mikołaja Oborskiego. Ołtarz główny p.w. św. Marii Magdaleny posiadał mensę kamienną z artystycznie wykonaną nastawą ołtarzową i obrazem św. Marii Magdaleny. Na mensie było ustawione tabernakulum od wewnątrz i zewnątrz pozłacane. Ołtarze boczne poświęcono: św. Fabianowi i Sebastianowi, św. Mikołajowi, św. Annie i Cierpiącemu Chrystusowi.
Na cmentarzu kościelnym od strony zachodniej znajdowała się dzwonnica z dwoma konsekrowanymi dzwonami. Spośród nich zachował się jeden z XV w. noszący napis: “Sancta Maria Magdalena ora pro nobis Dominum”. Dalsze losy tego kościoła nie są znane.

Obecny kościół i jego rozbudowa
Budowę obecnego kościoła murowanego z cegły i kamienia pińczowskiego rozpoczęto około 1660r. z inicjatywy ks. proboszcza Adama Miklaszewskiego i kustosza pilickiego. Po jego śmierci w 1660 r. budowę kościoła realizował jego bratanek ks. proboszcz Seweryn Miklaszewski kanonik tarnowski. Na jego budowę utworzył fundacje z własnego kapitału w wysokości 6.600 florenów polskich i ulokował je na dobrach Laskówki z rocznym procentem 426 flp. Ostatecznie budowę kościoła ukończył ,, swoim sumptem” ks. proboszcz Aleksander Nadolski około 1730 r. i postarał się o jego konsekracje, której dokonał biskup pomocniczy z Krakowa Michał Kunicki w dniu 26 września 1734 r.
Pod względem stylowym należy do kościołów barokowych i zgodnie z tradycją jest skierowany ku wschodowi. Początkowo rzut kościoła składał się z nawy prostokątnej i krótkiego prostokątnego prezbiterium, oddzielonego od nawy łukiem tęczowym. Ściany prezbiterium są podzielone pilastrami na dwa przęsła, a prezbiterium na cztery. Cała świątynia była nakryta sklepieniem beczkowym z lunetami. W nawie głównej pomiędzy pilastrami znajdowały się płytkie wnęki, w których znajdowały się boczne ołtarze i konfesjonały. Przy północnej ścianie prezbiterium usytuowano zakrystie, a w niej zachowało się sklepienie krzyżowo żebrowe z dekoracją stiukową z XVII w. W kościele od strony zachodniej nad głównym wejściem umieszczono drewniany chór muzyczny z organami. Zewnętrzna ściana zachodnia rozczłonowana pilastrami na trzy pola, zakończone trójkątnym przyczółkiem stanowiła fasadę kościoła. Dach na kościele jest siodłowy. Początkowo był kryty gontem a na kalenicy w środkowej części dachu umieszczono ośmioboczną wieżyczkę w kształcie latarni zakończoną Chełmem i krzyżem osadzonym na metalowej kuli. O wewnętrznym wystroju kościoła nie można nic konkretnie powiedzieć. Protokół powizytacyjny biskupa Kazimierza Łubińskiego z 1711 r. tylko stwierdza, że w kościele było sześć ołtarzy i, że kościół jest poświęcony, ale nie konsekrowany. Dnia 4 września 1795 r. o godz. 4 po południu pożar zniszczył kościół do tego stopnia, że pozostały tylko mury i w nawie sklepienie opadło. Przyczyny pożaru nie ustalono. Pożar zaczął się od domu organisty. Oprócz kościoła spaliło się jeszcze trzy domy, w których mieszkała służba kościelna. Odbudową kościoła i jego wystrojem zajmowali się proboszczowie: Ks. Mikołaj Baranowski (1784-1811) i ks. Józef Lisowski (1812-1832). Po pożarze sklepienie w nawie zastąpiono stropem kasetonowym, w którym na polach umieszczono rozety i trzy duże okrągłe obrazy malowane na płótnie przedstawiające sceny z życia Patronki kościoła. Pierwszy obraz od prezbiterium przedstawia św. Marie Magdalenę na uczcie u Szymona, drugi obraz przedstawia Świętą u stóp Ukrzyżowanego i trzeci obraz świętą na puszczy w stroju pokutnym. Wymienione obrazy są dziełem nieznanego artysty. Po odbudowie kościoła dach pokryto dachówką ceramiczną. Za proboszczowanie ks. Jana Tabaczyńskiego w latach 1864-1873 z fundacji kolatorki hr. Heleny Husarzewskiej, przy wydatnej pomocy parafian dobudowano przy kościele dwie kaplice: od północy św. Józefa i od południa Matki Bożej Różańcowej. W tej kaplicy znajduje się włoski obraz z 1714 r. przedstawiający Matkę Boską Różańcową w otoczeniu św. Dominika i św. Hieronima. W 2010r. obraz został gruntownie zakonserwowany z inicjatywy ks. proboszcza Zygmunta warzechy. Autor obrazu jest nieznany.
Dalszej rozbudowy kościoła według projektu architekta Sas-Zubrzyckiego dokonał ks. proboszcz Tomasz Łączewski w latach 1900-1905. W tym czasie przybudowano dwie nawy boczne. Na wzór nawy głównej ściany naw bocznych podzielono pilastrami, a pomiędzy nimi umieszczono bliźniacze okna, a całość nakryto sklepieniem krzyżowo żebrowym. Po przekłuciu ścian nawy głównej dokonano jej połączenia z nawami bocznymi. Z tego czasu pochodzi przybudowany ogrójec przy wschodniej ścianie prezbiterium, zakrystia przybudowana przy południowej ścianie prezbiterium, przedsionek przy bocznym wejściu do kościoła, trójkondygnacyjna wieża zakończona baniastym hełmem, wysmukłą iglicą i krzyżem oraz od strony zachodniej kruchta i trójosiowe fasada podzielona pilastrami i gzymsem na dwie kondygnacje. W górnej kondygnacji w niszy jest umieszczona figura św. Marii Magdaleny, a na jej podstawie widnieje napis: rok 1905 i monogram fundatora W.F. Prawdopodobnie fundował Władysław Flisowski – w latach trzydziestych XX w. burmistrz Szczucina. Po obu stronach fasady wschodniej i zachodniej są umieszczone obeliski. Zaś na spływach kruchty i naw bocznych umieszczono figury św. Piotra i Pawła oraz Wojciecha i Stanisława.
Ołtarze, ambona i konfesjonały wykonane z drewna w stylu psełdorenesansowym. Z tego czasu pochodzi psełdobarokowa balustrada na chórze muzycznym i prospekt organowy. Wystrój kościoła pochodzi z lat siedemdziesiątych XIX stulecia wykonany przez nieznanych artystów. Nie jest wykluczone, że wykonawcą był miejscowy stolarz i snycerz Rotter, który ma swoje prace w kościele gręboszowskim. W czasie działań wojennych w 1944 r. dach kościoła został zupełnie zniszczony od sowieckich pocisków artyleryjskich z za Wisły. Natomiast Niemcy wysadzili wieżę w dniu 19 września 1944 r. Po wojnie odbudową kościoła kierował ks. proboszcz Jan Ligęza i ks. proboszcz Marian Brach. Prace przy odbudowie kościoła i odnawianiu wnętrza trwały do 1965 r. Pod tym względem wielkie zasługi ma ks. Marian Brach. Po dokonaniu rozbudowy kościoła w 1905r. z inicjatywy ks. proboszcza Tomasza Łączewskiego Muzeum Narodowe w Krakowie ogłosiło konkurs na wykonanie projektu polichromii dla kościoła szczucińskiego. Pierwszą nagrodę z prawem wykonania projektu w ramach umowy kontraktowej z Muzeum Narodowym jurorzy jednogłośnie przyznali artyście Karolowi Fryczowi (1877-1963). Jego propozycje uznano za bardzo nowatorską. Frycz przyjął założenie, że nie będzie polichromii nawiązywał do barokowej bryły kościoła, ani do psełdorenesansowych ołtarzy. Zaproponował dekoracje współczesną zgodną z trendem epoki Młodej Polski. Chciał, aby świątynia dzięki jego polichromii przybrała uroczysty charakter. Żeby ściany sprawiały wrażenie obwieszonych kobiercami, kosztownymi tkaninami, matami i kapami wschodnimi oraz girlandami kwiatów.
W prezbiterium na bocznych ścianach umieścił cztery kompozycje figuralne. Obramowane dekoracyjnym motywem, przypominające gobeliny. Pierwszy obraz przedstawia Chrystusa w Ogrójcu wśród lilii i krzewów cierniowych. Anioł z wyrazem boleści na twarzy trzyma w ręku kielich goryczy. Na drugim obrazie jest przedstawiona Trójca Święta: Bóg Ojciec w szacie ozdobionej motywem pawich oczek, gestem opatrzności ochrania Dzieciątko Jezus, trzymające w ręku chorągiew – symbol zwycięstwa, stojące na kuli ziemskiej opasanej przez węża – symbol szatana. Nad wodami we wszechświecie unosi się Gołębica – symbol Ducha Świętego. Trzem Osobom Boskim towarzyszą anioły – cherubiny i serafinowie. Po prawej stronie obrazy ukazują Ukrzyżowanego Chrystusa na kamienistej golgocie, w otoczeniu Matki Bożej i św. Jana oraz scenę Zesłania Ducha Świętego pojawiającego się nad Matką Bożą i Apostołami w postaci Gołębicy, z której skrzydeł spływają płomyki łask. Na ścianie nad wielkim ołtarzem znajduje się Trójca Święta z Bogiem Ojcem w stroju biblijnego patriarchy. Osobom Boskim towarzyszą Anioły z czarami pełnych kwiatów, róż i lilii. Sklepienie w prezbiterium przypomina haft wyszywany w kwiaty i gałązki, a u szczytu w strzelistej rozecie Baranek Boży. Na łuku tęczowym malarz umieścił w środku symbol Hostii, którą po obu stronach adorują Anioły z motylimi, tęczowymi skrzydłami i płonącymi świecami w rękach.
Motyw nawy głównej – to na tle zielonym, kombinowanym z kilku odcieni złota karpia łuska. Między oknami przewija się motyw owocu i kwiatu granatu. Oba łączą się nad chórem z kwiatami traktowanymi makatowo, które wieńczą ujęty w złote tło ryngraf z Matką Boską Częstochowską. Cały kościół obiega fryz, wypełniony czarno-różowym motywem roślinnym.
W całej polichromii przewija się secesyjne zdobnictwo: stylizowane róże, wić roślinna, płomieniste liście dębu, beżowe liście paproci, błękitne ozdoby w kształcie serca, pawie oczka, fantazyjne kielichy kwiatów i ornamenty o płynnej roślinności. Z secesją łączą się motywy sztuki ludowej: góralskie parzenice i wzory wycinanek na stropie bocznych naw.
Wystrój świątyni szczucińskiej został ukończony w listopadzie 1908 r. Dzieło zyskało wysokie oceny komisji z ramienia Krakowskiego Urzędu Konserwatorskiego, w skład której wchodzili: Noskowski, Warchałowski i Mączyński. W prasie pisano: ,,Frycz stworzył w Szczucinie dzieło niepospolite. Ornamentyka jest jakby wyzwolona z jakichkolwiek obciążeń, można by rzec – niezawisła i prawdziwie secesyjna”. Należy tu zasygnalizować, że w czasie odnawiania tej polichromii w 1965 r. pewne jej fragmenty zostały zamalowane popielatym kolorem.

Filialny kościół drewniany pod wezwaniem Narodzenia NMP
Oprócz kościoła parafialnego istniał jeszcze drugi kościół drewniany ufundowany przez ks. Adama Miklaszewskiego w 1747 r. p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Wnet po wybudowaniu był konsekrowany przez biskupa pomocniczego z Krakowa Wojciecha Lipnickiego w dniu 27 czerwca 1748 r. Kościół usytuowano ,, pod lasem” w odległości około 1,5 km na południowy wschód od kościoła parafialnego, przy drodze prowadzącej do Radomyśla. Obok kościoła znajdowała się dzwonnica z dwoma konsekrowanymi dzwonami. Trzeci niewielki dzwonek był zawieszony w wieżyczce na szczycie dachu kościoła. Wewnątrz ściany kościoła były pokryte polichromią i znajdowało się w nim pięć ołtarzy. W głównym ołtarzu był umieszczony obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem uważany przez wiernych za łaskami słynący. Zaś boczne ołtarze były poświęcone: Panu Jezusowi na krzyżu, św. Józefowi, św. Rochowi i Matce Bożej. Do wystroju kościoła należał chór muzyczny z organami i posadzką białego kamienia. Nie remontowany uległ ruinie w 1772r. do tego stopnia, że po nim nie zachował się żaden ślad. Jedynie to miejsce zaznaczono drewnianym krzyżem i o nim zachowała się żywa pamięć, a tę część Szczucina nazwano Podkościółkiem.

Obraz Matki Bożej Szczucińskiej w wielkim ołtarzu
W obecnym kościele w wielkim ołtarzu znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem typu Matki Bożej Śieżnej z Rzymu. Pochodzi z pierwszej połowy XVII w. Zwany przez wiernych Matką Bożą Szczucińską. Jest namalowany na płótnie naciągniętej na deskę o wymiarach 120×82 cm. Przedstawia Madonnę w ciemnobłękitnym płaszczu spiętym klamrą na piersiach w karmazynowej sukni. Madonna podtrzymuje na lewym ramieniu Dzieciątko też przybrane w karmazynową suknię, a w prawej ręce dzierży berło królewskie. Zaś Dzieciątko prawą rączką wskazuje na Matkę, a lewą podtrzymuje jabłko królewskie. Głowy Dzieciątka i Madonny zdobią malowane korony. Twarze Dzieciątka i Madonny są pełne wdzięku i majestatu.
Obraz jest fundacją ks. Adama Miklaszewskiego. Od 1647 r. odbierał kult w kościele Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i powszechnie uznawany był za łaskami słynący. W 1664 r. w czasie wizytacji kanonicznej biskupa Mikołaja Oborskiego w protokole powizytacyjnym odnotowano, że obraz jest łaskami słynący, a wierni modląc się przed nim otrzymują łaski i pociechy duchowe. O otrzymanych łaskach świadczyły wota umieszczone wokół obrazu w liczbie osiemdziesięciu, które w protokole powizytacyjnym w 1711 r. zostały wymienione i opisane.
W 1772 r. za proboszcza – prepozyta szczucińskiego ks. Andrzeja, Kanonika Kapituły Katedralnej w Krakowie, Ojcowie Jezuici przeprowadzili misje w parafii. W tym samym czasie z popadającego w ruinę kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny przeniesiono obraz do kościoła parafialnego i umieszczono go w wielkim ołtarzu. Legenda podaje, że obraz nocą przez trzy razy powracał na dawne miejsce. Dopiero, gdy odprawiono specjalne nabożeństwo obraz pozostał w kościele. Prawdopodobnie legenda nawiązuje do ćwiczeń misyjnych.
Po przeniesieniu obrazu jego kult stopniowo podupadał. Całkowicie zanikł, gdy w 1876 r. ufundowano mu metalową posrebrzaną sukienkę, wykonaną w Krakowie w pracowni brązowniczej S. Szlona. Te sukienki zostały zdjęte z obrazu dopiero w 1968 r. w czasie prac konserwatorskich w Krakowie. W czasie jego konsekracji stwierdzono na obrazie trzy warstwy przemalówek, ale żądnej z nich nie zdjęto. Po konserwacji obraz odbiera kult bez metalowych sukienek. W ostatnich latach intensywnie rozwija się jego kult, jako Matki Boskiej Szczucińskiej. Dowodem tego jest ostatnio skomponowana pieśń, którą wierni chętnie śpiewaj : “Od wielu wieków jesteś tu z nami …”
W wielkim ołtarzu znajduje się jeszcze obraz wysuwany, malowany na płótnie pędzla Stanisława Westwalewicza z 1928 r. Obraz przedstawia Pana Jezusa na Krzyżu i św. Marię Magdalenę obejmującą stopy Ukrzyżowanego. Został sprawiony przez parafian z okazji 25 – lecia kapłaństwa ks. proboszcza Jana Ligęzy.

Podniesienie kościoła do rangi prepozytury
W dniu 13 stycznia 1738 r. administrator diecezji krakowskiej Michał Wodzicki erygował przy kościele szczucińskim św. Marii Magdaleny trzech mansjonarzy, określił ich uposażenie, proboszcza podniósł do godności prepozyta, a kościół do rangi prepozytury. Przy kościele szczucińskim funkcjonowało nieformalnie kolegium mansjonarzy od 1680 r. Kolegia mansjonarzy swoimi początkami nawiązywały do wzoru kanoników kapituł katedralnych i kapituł kolegiackich. Były zakładane w miastach i miasteczkach, lub w ośrodkach dóbr wielkiej własności. Mansjonarze tworzyli kolegia z prepozytem na czele. Oprócz Mszy konwentualnych mieli obowiązek codziennie odmawiać w chórze Liturgię Godzin o Najświętszej Maryi Pannie, O Męce Pańskiej i o Eucharystii. Równocześnie byli zobowiązani do pracy duszpasterskiej, analogicznej do pracy wikariuszów. W Szczucinie opiekowali się także szkołą parafialną, bractwami i szpitalem parafialnym. Po pierwszym rozbiorze Polski w ramach reform józefińskich skasowano wiele klasztorów kontemplacyjnych, wszystkie kolegiaty, prepozytury i bractwa religijne. Po kasacie prepozytura Szczucińska przestała funkcjonować.

Przypisy:
AKMK , acta visit. 1596, nr 7, k. 135-154: 1618, nr 40 i nr 41:1664, nr 8, k. 324.
AKMK, acta adm. 1680, nr 16, k. 14, Approbatio testamenti Miklaszewski.
AKMK, acta visit. 1664, nr 8, k. 324.
Tamże.
AKMK, acta offic. 1738-1739, nr 175, k. 107 .
AKMK, acta visit. Tabella eorum super quibus in visitation inqirendum est, t. 3, 1747-1749.
AKMK, acta visit. 1711, nr 17, k. 142.
APSz, Liber baptisatorum pro Szczucin, t. 1. 1776- 1833, s. niepaginowana.
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 546-547: A. Nowaczyński, Polichromia szczucińska, w: ,,Świat” 1909, nr 16.
AKMK, acta visit. 1664, nr 16, k. 324.
Tamże.
Tamże.
AKMK, acta visit. 1711, nr 17, k. 144.
APSz, Liber baptisatorum pro Szczucin 1748-1760, k. 234.
AKMK, acta offic. 1738-1739, nr 75, p. 43.
AKMK, acta adm. 1680, nr 16, p. 13-17, Approbatio testament Miklaszewski.
Skróty:
AKMK- Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowi
Acta adm. – acta administratorialia
Acta offic. – acta officialia
Acta visit. – acta visitationis
APSz. – Archiwum Parafialne w Szczucinie

Opracował: Ks. Józef Giera